زیبایی ها و لذات مادی دنیا چنان بعضی افراد را شیفته و عاشق خود کرده است که گویی تا ابد این لذات ناپایدار در کنار آنان خواهد ماند؛ این در حالی است که اگر انسان با تأمل و تفکر در زندگی خود و اطرافیانش بنگرد، مسافران زیادی را مشاهده خواهد کرد که هیچ یک از آن لذات و زیبایی ها را با خود به همراه نبرده و با دستی خالی به دنیای عجیب و مافوق تصور سفر کرده اند.

خانه ای در وسط بزرگ راه
یکی از روشن ترین واقعیات زندگی انسان که نوعاً مورد بی توجهی و فراموشی بسیاری قرار گرفته است، مرگ و کوچ کردن از این سرای خاکی است. فراموش کردن حیات ابدی و دلخوش کردن به زندگی ناپایدار دنیوی همچون ساخت خانه بر روی پل یا وسط بزرگ راه است؛ خانه ای که هیچ انسان عاقل و دور اندیشی ایستادن و توقف در آن را عقلانی نمی داند. حقیقت سفر از دنیا و شتاب به سوی زندگی ابدی را خدای متعال در آیات متعددی بیان کرده است برای نمونه باری تعالی حقیقت مرگ را این چنین برای انسان فراموش کار بازگو کرده است: «هر كسى مرگ را مى ‏چشد و شما پاداش خود را بطور كامل در روز قيامت خواهيد گرفت آنها كه از آتش (دوزخ) دور شده، و به بهشت وارد شوند نجات يافته و رستگار شده اند و زندگى دنيا، چيزى جز سرمايه فريب نيست.»(آل عمران، آیه185)
منظور از دو بار ميراندن، مرگ در پايان عمر و مرگ در پايان برزخ است، و منظور از دو مرتبه احيا، احياى برزخى و احياى در قيامت است توضيح اينكه هنگامى كه انسان مى‏ ميرد نوع ديگرى از حيات به عنوان حيات برزخى پيدا مى‏ كند، همان حياتى كه شهدا به مقتضاى” بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ” (آل عمران- 169) دارند، همان حياتى كه پيامبر صلی الله و علیه وآله و امامان علیهم السلام دارند، سلام ما را مى‏ شنوند و پاسخ مى ‏گويند، و نيز همان حياتى كه سركشان و طاغيانى همچون آل فرعون دارند و صبح و شام به مقتضاى” النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا"(غافر- 46) مجازات مى‏ شوند

یک بلیط تک سفره و مسافرت یک طرفه
کوچ کردن از این حیات مادی و برگشت ناپذیر بودن آن برای بسیاری از انسان ها نیز موضوعی است که در آیات قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است. خدای متعال می فرماید: «(آنها هم چنان به راه غلط خود ادامه مى‏ دهند) تا زمانى كه مرگ يكى از آنان فرارسد، مى‏ گويد: «پروردگار من! مرا بازگردانيد! شايد در آنچه ترك كردم (و كوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم!» (ولى به او مى‏ گويند:) چنين نيست! اين سخنى است كه او به زبان مى‏ گويد (و اگر بازگردد، كارش همچون گذشته است)! و پشت سر آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته شوند!»(مومنون، آیات99و 100)

سفر به عجیب ترین مکان
انسان بعد از مرگ سفری طولانی و عجیب را در پیش روی خواهد داشت، سفری که واقعیت های تلخ و شیرین فراوانی به همراه دارد، البته تلخی و شیرینی های این راه بسته به نوع اعمال و رفتار انسان در دنیا دارد، اگر انسان در حیات مادی توانسته باشد رویکردی الهی و ارزشی به زندگی خود داده باشد به تبع وقایع و رخدادهای پیش روی آن سفر نیز شیرین و لذت بخش خواهد بود. در واقع زندگی سعادت بخش پس از دنیا در گرو عملکرد خوب انسان است. «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ، وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ»(زلزله، آیات7و8)

ایستگاه و توقفگاه اسرار آمیز برزخ
اولین و مهمترین ایستگاه و توقف گاه انسان بعد از حیات مادی دنیایی به نام برزخ است. زندگی در این سرای موقت نیز به نام حیات برزخی معرفی شده است. برزخ در لغت به معنای حدّ و مرز و مانع ميان دو چيز است.[1] در واقع حیات برزخی توقفگاه و منزلگاه میان دنیا و آخرت است. از بعضی آیات به خوبی حیات برزخی را می توان اثبات کرده؛ برای نمونه در سوره مؤمنون آیه 100 خدای متعال می فرماید: «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ؛(مومنون، آیه100) و پشت سر آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته شوند.»
و همچنین در آیه 11 سوره غافر که خدای متعالی می فرماید: «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى‏ خُرُوجٍ مِنْ سَبيلٍ؛ آنها مى‏گويند: «پروردگارا! ما را دو بار ميراندى و دو بار زنده كردى اكنون به گناهان خود معترفيم آيا راهى براى خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد؟»
محققان تفسیر نمونه در ذیل این آیه شریف این چنین بیان داشته اند: «منظور از دو بار ميراندن، مرگ در پايان عمر و مرگ در پايان برزخ است، و منظور از دو مرتبه احيا، احياى برزخى و احياى در قيامت است توضيح اينكه هنگامى كه انسان مى‏ ميرد نوع ديگرى از حيات به عنوان حيات برزخى پيدا مى‏ كند، همان حياتى كه شهدا به مقتضاى” بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ” (آل عمران- 169) دارند، همان حياتى كه پيامبر صلی الله و علیه وآله و امامان علیهم السلام دارند، سلام ما را مى‏ شنوند و پاسخ مى ‏گويند، و نيز همان حياتى كه سركشان و طاغيانى همچون آل فرعون دارند و صبح و شام به مقتضاى” النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا"(غافر- 46) مجازات مى‏ شوند.[2]
علامه طباطبایی در معرفی اجمالی حیات برزخی و عالم برزخ این چنین بیان داشته است: چون بازجويى و سؤالى كه افراد در قبر دارند، براى تكميل پرونده اعمال است، تا براى فرا رسيدن قيامت بايگانى شود، و بهشت و دوزخ برزخى هم منزلگاه موقتى است، مانند منزلگاه هاى موقتى كه براى مسافرين در وسط راه آماده مى‏ سازند. آرى، در عالم برزخ بطور كامل به حساب كسى نمى‏ رسند، و در آنچه كرده حكم فصل و جزاى قطعى صادر نمى‏ كنند.»[3]
 در فرهنگ روایات و منابع تفسیری ارتباط مشخصی بین قبر و حیات برزخی برقرار شده است. برای نمونه در منابع تفسیری از امام على بن الحسین(علیه السلام) نقل شده است: «قبر باغى است از باغ هاى بهشتیا گودالى از گودال هاى جهنم)!.[4] از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «برزخ همان عالم قبر است که پاداش و کیفر میان دنیا و آخرت است، به خدا ما بر شما نمى ترسیم مگر از برزخ)!

جهان اسرار آمیز برزخ در روایات
در فرهنگ روایات و منابع تفسیری ارتباط مشخصی بین قبر و حیات برزخی  برقرار شده است. برای نمونه در منابع تفسیری از امام على بن الحسین(علیه السلام) نقل شده است: «قبر باغى است از باغ هاى بهشتیا گودالى از گودال هاى جهنم)!.[4] از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «برزخ همان عالم قبر است که پاداش و کیفر میان دنیا و آخرت است، به خدا ما بر شما نمى ترسیم مگر از برزخ)!.[5]

سخن آخر
دنیای پر رمز و راز برزخ نیازمند برداشت توشه و زاد مناسب است، اگر انسان در دنیا خود را از توشه مناسب محروم سازد در آن سرای پر رمز و راز حسرت فراوان خواهد خورد. در مطالب آینده به توشه مناسب این سرا اشاره خواهیم داشت.

پی نوشت ها:
[1]. مفردات الفاظ قرآن، ج‏1، ص259.
[2]. تفسير نمونه، ج‏20، ص43.
[3]. ترجمه الميزان، ج‏11، ص8.
[4].تفسير نور الثقلين، ج‏3، ص553. «اِنَّ الْقَبْرَ اِمّا رَوْضَهٌ…»
[5]. همان. « البَرْزَخُ الْقَبْرُ، وَ هُوَ الثَّوابُ…»