با کمی دقت و تأمل در علت و اساس شقاوت و هلاکت بسیاری از انسان ها به خوبی می توان نفس اماره و همچنین کارکرد منفی شهوات مدیریت نشده را در این مسیر پررنگ دید. به راستی اگر بسیاری از انسان ها در حیات مادی خود می توانستند افسار و عنان شهوات را به درستی مدیریت و کنترل کنند، در بسیاری مواقع از سقوط در پرتگاه شقاوت و نابودی، نجات یابند.

نفس شناسی و مراتب آن

نفس شناسی از جمله سخت ترین و پیچیده ترین مباحث فلسفی و معارفی است، که دانشمندان علوم اسلامی بیانات مختلفی در خصوص آن داشته اند، ولی از مجموعه آن مباحث می توان این چنین دریافت که، نفس موجودی مجرد است که از جنس مادیات به شمار نمی آید، بسیاری از علمای اسلامی نفس را همان روح انسان معرفی  کرده اند، هر چند که روح در فرهنگ قرآن دارای حقایق مختلفی است، ولی شناخت انسان از واقعیت روح بسیار اندک است: «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلاً؛[اسراء آیه85] و از تو درباره «روح» سؤال مى‏كنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است و جز اندكى از دانش، به شما داده نشده است!.»، در روایتی از امام علی (علیه السلام) در خصوص نفس این چنین نقل شده است: «إِنَّ النَّفْسَ لَجَوْهَرَةٌ ثَمِينَةٌ مَنْ صَانَهَا رَفَعَهَا وَ مَنِ ابْتَذَلَهَا وَضَعَهَا؛[1] بدرستى كه نفس گوهرى است گرانبها هر كه نگاهدارى كند آن را بلند گرداند آن را، و هر كه نگاهدارى نكند آن را پست گرداند آن را،» مراد به «نگاهدارى آن»، تربيت آن است و مشغول نمودن آن به تحصيل و فضائل و كمالات و منع آن از اقتناء صفات نكوهيده و افعال ناپسنديده.[2]

خطر پیروی از هوای نفس در قرآن
من هرگز خودم را تبرئه نمى‏كنم، كه نفس (سركش) بسيار به بدي ها امر مى‏كند مگر آنچه را پروردگارم رحم كند! پروردگارم آمرزنده و مهربان است
حال نفس را به معنای روح بگیریم یا چیزی غیر از آن.[3]، علمای اخلاق برای نفس حالات و مراتب مختلفی را بیان کرده اند، بعضی هفت حالت، و برخی کمتر که نفس اماره، لوامه، ملهمه، مطمئنه از جمله مراتب روح معرفی شده است. از این اقسام، مرتبه نفس اماره می تواند موجبات هلاکت و شقاوت انسان را فراهم کند، کما اینکه انبیاء الهی نیز از چنین نفسی به خدای متعال پناه برده اند: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسي‏ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحيمٌ؛[یوسف، آیه53] من هرگز خودم را تبرئه نمى‏كنم، كه نفس (سركش) بسيار به بدي ها امر مى‏كند مگر آنچه را پروردگارم رحم كند! پروردگارم آمرزنده و مهربان است.» بر اساس آموزه های قرآنی پیروی و تبعیت از هوای نفس یا به عبارت دیگر نفس اماره می تواند انسان را از مسیر حق باز دارد و انسان را به عذاب بزرگ گرفتار کند: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ؛[ص، آیه26] و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى بخاطر فراموش كردن روز حساب دارند!.»

خطر پیروی از هوای نفس در نهج البلاغه
در اندیشه علوی پیروی از نفس اماره و هوای نفس از جمله مهمترین عوامل هلاکت و بدبختی و شقاوت معرفی شده است: «فَإِنَّ هَذِهِ النَّفْسَ أَبْعَدُ شَيْ‏ءٍ مَنْزِعاً وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ تَنْزِعُ إِلَى مَعْصِيَةٍ فِي هَوًى‏؛[4] اين نفس دورترين چيزى است كه از شهوت قطع شود، و پيوسته ميل به هوسرانى و معصيت دارد.»(نهج البلاغه / ترجمه انصاريان، ص: 397) در روایت دیگری پیروی از نفس، عامل شقاوت معرفی شده است: «وَ الشَّقِيُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَوَاهُ وَ غُرُورِه‏؛[5] و بدبخت آدمى است كه از هواى نفس و غرور خود گول بخورد.»

راهکارهای نهج البلاغه برای نجات از نفس اماره
1- یاری جستن از خدای متعال: در مسیر تربیت اخلاقی و مبارزه با نفس، هر انسان عابد و زاهدی به این مطلب صحه می نهد که بی مدد الهی نمی تواند راه به جایی برساند.
دام سخت است مگر یار شود لطف خدا                  ورنه آم نبرد صرفه زشیطان رجیم
(غزلیان حافظ شیرازی غزل شماره ۳۶۷)

این نکته را به خوبی می توان در عبارات امام علی(علیه السلام) مشاهده کرد: «وَ نَسْتَعِينُهُ عَلَى هَذِهِ النُّفُوسِ الْبِطَاءِ عَمَّا أُمِرَتْ بِهِ السِّرَاعِ إِلَى مَا نُهِيَتْ عَنْه‏؛[6] و از او كمك و يارى در خواست مى‏نماييم بر اين نفس هاى كند و كاهل از آنچه (عبادت و بندگى) كه مأمور شده است انجام دهد.»، خدای متعال در قرآن کریم نیز می فرماید: «وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ؛[عنکبوت، آیه69] و آنها كه در راه ما (با خلوص نيّت) جهاد كنند، قطعاً به راه‏هاى خود، هدايتشان خواهيم كرد و خداوند با نيكوكاران است.»

2- عزم و صبر: تهذیب نفس و مقابله با شهوات نیاز به اهرم مقاومی همچون عزم راسخ و صبر دارد، انسان در مواجه با گناه اگر فاقد اهرم صبر بر گناه باشد، نمی تواند در مسیر تربیت اخلاقی موفق شود، در عبارتی از حضرت نقل شده است: «فَتَدَاوَ مِنْ دَاءِ الْفَتْرَةِ فِي قَلْبِكَ بِعَزِيمَة؛[7] پس سستى دل را با استقامت درمان كن.‏» به خود بیش از اندازه آزادی ندهید که شما را به ستمگری می کشاند، و سستى نورزيد(با نفس از در سازش وارد نشوید) كه اين سستى شما را به معصيت درخواهد آورد.»، در تبیین و شرح این عبارت به این مطلب اشاره شده است که، «وَ لَا تُرَخِّصُوا» به معنای عدم تساهل و تسامح در برخورد با نفس است

3- پرهیز از سستی و کاهلی با نفس: هر چند همواره نمی توان در اجرای تکالیف الهی بر نفس سخت گرفت، ولی این موضوع در مسیر مبارزه و پرهیز از گناه و معصیت متفاوت است، از اینرو هیچ گاه نباید سستی و کاهلی بر انسان چیره شود و انسان را تابع نفس اماره کند: «وَ لَا تُرَخِّصُوا لِأَنْفُسِكُمْ فَتَذْهَبَ بِكُمُ الرُّخَصُ مَذَاهِبَ الظَّلَمَة وَ لَا تُدَاهِنُوا فَيَهْجُمَ بِكُمُ الْإِدْهَانُ عَلَى الْمَعْصِيَة؛[8] به خود بیش از اندازه آزادی ندهید که شما را به ستمگری می کشاند، و سستى نورزيد(با نفس از در سازش وارد نشوید) كه اين سستى شما را به معصيت درخواهد آورد.»، در تبیین و شرح این عبارت به این مطلب اشاره شده است که، «وَ لَا تُرَخِّصُوا» به معنای عدم تساهل و تسامح در برخورد با نفس است.[9]

4- شناخت خود و عزت نفس: انسانی که قدر و قیمت خود را شناخته و متوجه شده است که برای بهشت خلق شده است، خود را فریفته و تابع هوای نفس نمی کند: «هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ قَدْرَه‏؛[نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 497] تباه گشت مردى كه قدر و منزلت خود را نشناخت.‏»، از حضرت در عبارت دیگری این چنین نقل شده است: «مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَيْهِ [شَهْوَتُهُ‏] شَهَوَاتُه‏؛[10] کسى كه خود را گرامى داشت شهواتش نزد او خوار شد.»

5- تقویت اهرم تقوا: اولیای الهی همواره با عنصر تقوا بینا شده اند و از هجوم شهوات نجات یافته اند: «إِنَّ الَّذينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ؛[اعراف، آیه 201] پرهيزگاران هنگامى كه گرفتار وسوسه‏هاى شيطان شوند، به ياد (خدا و پاداش و كيفر او) مى‏افتند و (در پرتو ياد او، راه حق را مى‏بينند و) ناگهان بينا مى‏گردند.»، در روایتی اهمیت این عنصر در بیداری و محافظ نفس این چنین بیان شده است: «فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِكُمْ وَ بَصَرُ عَمَى أَفْئِدَتِكُمْ وَ شِفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادِكُمْ وَ صَلَاحُ فَسَادِ صُدُورِكُمْ وَ طُهُورُ دَنَسِ أَنْفُسِكُمْ؛[11] زيرا تقوا داروى درد دلهايتان، بينايى كورى باطنتان، شفاى بيمارى اجسادتان، صلاح فساد سينه‏هايتان، پاكى چرك نفوستان.‏»

جمع بندی: برای موفقیت در مسیر تربیت اخلاقی و غلبه بر هوانی نفس و شهوات شیطانی، کمک گرفتن از خدای متعال، بهره مندی از قوه عاقله و تقویت عناصر همچون تقوا، صبر و عزم و عزت نفس در اولویت قرار دارد.

پی نوشت ها:
[1]. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص231، ح4616.
[2]. شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحكم و درر الكلم، ج‏2، ص522.
[3]. اخلاق در قران، ج1، ص 180. علامه مصباح یزدی در خصوص معنای نفس این چنین بیان می دارند: ««نفس» همان من يا خود است. البته، كساني بين «من» و «خود» فرقي گذاشته‌اند به اين شكل كه كلمه «خود» در فارسي جنبه تأكيدي دارد و در مواضع تأكيد بكار مي‌رود و در غير اين‌گونه موارد به جاي كلمه «نفس» از كلمه «من» استفاده مي‌كنيم؛ ولي، از اين فرق هم مطلب مهمي در توضيح مفهوم نفس استفاده نمي‌شود. به هر حال نفس، بر حسب ويژگيهاي موردي و كاربردي، گاه «بد» است و گاهي «خوب»؛ ولي، از نظر لغوي بيش از يك معنا ندارد».
[4]. نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص251.
[5]. همان: ص117.
[6]. همان: ص169.
[7]. همان: ص344.
[8]. همان ص117.
[9]. منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج‏6، ص132.
[10]. نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص55