جاهلیت مدرن
خداوند متعال در بخشی از آیه 33 سوره احزاب، خطاب به برخی از زنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید «لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى»و همچون جاهلیت نخستین در بین مردم ظاهر نشوید. طبق نقل برخی مفسرین عبارت «جاهلیت الاولی» اشاره به جاهلیت عصر قبل از پیامبر اسلام دارد.
كمتر كسی را می توان یافت كه در مورد جاهلیت اعراب قبل از اسلام حرفی نشنیده باشد. مردم آن زمان، اداب و رسومی داشته اند كه در این آیه، به یكی از آنهاكه عبارت از «تبرج» است اشاره شده است. تبرج به این معناست كه زنان عصر جاهلیت،«حجاب درستی نداشتند و دنباله روسری های خود را به پشت سر می انداختند به طوری كه گلو و قسمتی از سینه و گردنبند و گوشواره های آنان نمایان بود.[1]» قران كریم در این آیه به زنها دستور می دهد كه مانند زنهای عصر جاهلیت رفتار نكنند.
با استفاده از تعبیر« جاهلیه الاولی» برخی از مفسرین، این نكته را بیان كرده اند كه این آیه یكی از پیشگوییهای اعجاب آمیز قران می باشد.چرا كه خبر از جاهلیت دیگری می دهد كه در آینده رخ خواهد داد. امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه می فرمایند: « سَتَكُونُ جَاهِلِيَّةٌ أُخْرَى [2]» جاهلیت دیگری نیر به زودی اتفاق خواهد افتاد.
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نیز در بیانی نورانی می فرمایند: «بعثت بين جاهليتين الأخراهما شر من أولاهما[3]»«من بین دو جاهلیّت كه دومین آن سخت‌تر از اوّلی است، برانگیخته شده‌ام.»
امروزه ما شاهد جاهلیت نوع دوم می باشیم كه به جاهلیت «نوین و یا مدرن»معروف می باشد.به راستی جاهلیت مدرن چه نوع جاهلیتی می باشد؟ چه شاخصه هایی دارد؟ اداب و رسومش چه چیزهایی هستند؟ چه تفاوتی با جاهلیت اعراب قبل از اسلام دارد؟ چرا به جاهلیت نوین ویا مدرن معروف می باشد؟ و سوالات دیگری كه ذهن هر خواننده ای را به خود مشغول می سازد.
برخی از ویژگیهای جاهلیت الاولی:
هر چند بین جاهلیت قبل از اسلام و جاهلیت مدرن، ویژگیهای مشترك و بسیار زیادی وجود داردكه شرح و توضیح هر كدام از آنها، نیازمند نوشتاری جداگانه می باشد ولی شناخت اجمالی آنها، اهمیت ویژه ای دارد و آشنایی با آنها باعث می شود كه گرفتار ناهنجاری های جاهلیت مدرن نشویم.
بیشتر رفتارهایی كه در زمان جاهلیت قبل از اسلام بود، هم مخالف عقل و علم بود و هم مخالف احكام الهی بود و این خود یكی از شاخص هایی است كه طبق آن می توان بسیاری از مسائل را سنجید.
برای اشنایی از برخی ویژگیهای دوران جاهلیت قبل از اسلام به سخنان امیر المومنین علیه السلام اشاره می كنیم. ان حضرت در خطبۀ 95 نهج البلاغه این چنین می فرمایند: « بَعَثَهُ وَ النَّاسُ ضُلَّالٌ فِي حَيْرَةٍ وَ حَاطِبُونَ فِي فِتْنَةٍ قَدِ اسْتَهْوَتْهُمُ الْأَهْوَاءُ وَ اسْتَزَلَّتْهُمُ الْكِبْرِيَاءُ وَ اسْتَخَفَّتْهُمُ الْجَاهِلِيَّةُ الْجَهْلَاءُ حَيَارَى فِي زَلْزَالٍ مِنَ الْأَمْرِ وَ بَلَاءٍ مِنَ الْجَهْلِ فَبَالَغَ ص فِي النَّصِيحَةِ وَ مَضَى عَلَى الطَّرِيقَةِ وَ دَعَا إِلَى الْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَة[4]»خدا پیامبراسلام صلی الله علیه و آله و سلم را هنگامی مبعوث فرمود كه مردم در حیرت و سرگردانی بودند، در فتنه ها به سر می بردند، هوا و هوس بر آنها چیره شده، و خود بزرگ بینی و تكبر، به لغزش های فراوانشان كشانده بود، و نادانی های جاهلیت پست و خوارشان كرده، و در امور زندگی حیران و سرگردان بودند، و بلای جهل و نادانی دامنگیرشان بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نصیحت و خیرخواهی نهایت تلاش را كرد، و آنان را به راه راست راهنمایی، و از راه حكمت و موعظه نیكو، مردم را به خدا دعوت فرمود.
همچنین در خطبه دوم نهج البلاغه این چنین می فرمایند: «وَ النَّاسُ فِي فِتَنٍ انْجَذَمَ فِيهَا حَبْلُ الدِّينِ وَ تَزَعْزَعَتْ سَوَارِي الْيَقِينِ وَ اخْتَلَفَ النَّجْر وَ تَشَتَّتَ الْأَمْرُ وَ ضَاقَ الْمَخْرَجُ وَ عَمِيَ الْمَصْدَرُ فَالْهُدَى خَامِلٌ وَ الْعَمَى شَامِلٌ عُصِيَ الرَّحْمَنُ وَ نُصِرَ الشَّيْطَانُ وَ خُذِلَ الْإِيمَانُ فَانْهَارَتْ دَعَائِمُهُ وَ تَنَكَّرَتْ مَعَالِمُهُ وَ دَرَسَتْسُبُلُهُ وَ عَفَتْ شُرُكُهُ أَطَاعُوا الشَّيْطَانَ فَسَلَكُوا مَسَالِكَهُ وَ وَرَدُوا مَنَاهِلَهُ بِهِمْ سَارَتْ أَعْلَامُهُ وَ قَامَ لِوَاؤُهُ فِي فِتَنٍ دَاسَتْهُمْ بِأَخْفَافِهَاوَ وَطِئَتْهُمْ بِأَظْلَافِهَاوَ قَامَتْ عَلَى سَنَابِكِهَافَهُمْ فِيهَا تَائِهُونَ حَائِرُونَ جَاهِلُونَ مَفْتُونُونَ فِي خَيْرِ دَارٍ وَ شَرِّ جِيرَانٍ نَوْمُهُمْ سُهُودٌ وَ كُحْلُهُمْ دُمُوعٌ بِأَرْضٍ عَالِمُهَا مُلْجَمٌ وَ جَاهِلُهَا مُكْرَم[5]»
خداوند پیامبراسلام صلی الله علیه و آله و سلم را زمانی فرستاد كه مردم در فتنه ها گرفتار شده، رشته های دین پاره شده و ستون های ایمان و یقین ناپایدار بود. در اصول دین اختلاف داشته، و امور مردم پراكندهبود. راه رهاییدشواروپناهگاهیوجودنداشت. چراغهدایتبینور،وكوردلیهمگانرافراگرفتهبود. خدای رحمان معصیت می شد و شیطان یاری می گردید. ایمان بدون یاور مانده و ستون های آن ویران گردیده و نشانه های آن انكار شده، راه های آن ویران و جاده های آن كهنه و فراموش گردیده بود. مردم جاهلی شیطان را اطاعت می كردند و به راه های او می رفتند و در آبشخور شیطان سیراب می شدند. با دست مردم جاهلیت، نشانه های شیطان، آشكار و پرچم او برافراشته گردید. فتنه ها، مردم را لگدمال كرده و با سم های محكم خود نابودشان كرده و پا برجا ایستاده بود. اما مردم حیران و سرگردان، بی خبر و فریب خورده، در كنار بهترین خانه (كعبه) و بدترین همسایگان ( بت پرستان) زندگی می كردند. خواب آنها بیداری، و سرمه چشم آنها اشك بود؛ در سرزمینی كه دانشمند آن لب فرو بسته و جاهل گرامی بود
برخی ویژگیهای جاهلیت مدرن:
اعراب زمان جاهلی به دلیل نداشتن علم كافی و پایبند نبودن به دستورات دینی، گرفتار برخی اعتقادات و همچنین انجام دادن برخی كارهایی می شدند كه تا ابدیت همانند لكۀ ننگی بر پیشانیشان نقش بسته است.
اما انسانها، در جامعه امروزی با ادعای علم و دانش و پیشرفت های صنعتی و تكنولوژی و داشتن هزاران دانشگاه و مراكز معتبر علمی، روز به روز در منجلاب گناه و فساد و طغیان و بی بند و باری فرو می روند. هر چند بشریت امروزی، با زدن عینك علم و پیشرفت بر چشمان به ظاهر بینای خویش، روز به روز قله های علم و صنعت و تكنولوژی را فتح می كند و مغرورانه ادعاداردكه همه كاره می باشد ولی به خاطر روی برگرداندن از معنویات و دستورات الهی و فاصله گرفتن از امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف كه حجت خداوند بر روی زمین می باشد،روز به روز گمراه تر می شود و در دره های هولناك جاهلیت مدرن سقوط می كند.
امیر المومنین علیه السلامدر حكمت 369 نهج البلاغه، گوشه هایی از اوضاع جاهلیت مدرن را این طور بیان می فرمایند: « يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا يَبْقَى فِيهِمْ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ وَ مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ وَ مَسَاجِدُهُمْ يَوْمَئِذٍ عَامِرَةٌ مِنَ الْبِنَاءِ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَى سُكَّانُهَا وَ عُمَّارُهَا شَرُّ أَهْلِ الْأَرْضِ مِنْهُمْ تَخْرُجُ الْفِتْنَةُ وَ إِلَيْهِمْ تَأْوِي الْخَطِيئَةُ يَرُدُّونَ مَنْ شَذَّ عَنْهَا فِيهَا وَ يَسُوقُونَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهَا إِلَيْهَا[6]»روزگاری بر مردم خواهد آمد كه از قرآن جز نشانی و از اسلام جز نامی باقینخواهدماند.مسجدهای آنان در آن روزگار آبادان ، اما از هدایت ویران است.مسجد نشینان و سازندگان بناهای شكوهمند مساجد، بدترین مردم زمین می باشند كه كانون هر فتنه و جایگاه هرگونه خطاكاری اند. هركس از فتنه بر كنار است او را به فتنه بازگردانند و هركس كه از فتنه عقب مانده او را به فتنه ها كشانند
همچنین پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم در حدیثی طولانی برای سلمان فارسی، برخی از ویژگیهای جاهلیت مدرن را این طور بازگو می فرمایند: «اي سلمان! در آن موقعيّت كارهاي بد و ناپسند در بين مردم بصورت كارهاي شايسته و پسنديده در آيد و كارهاي پسنديده و نيكو، به صورت كارهاي نكوهيده و ناپسند جلوه كند. مردمان خيانت پيشه، مورد وثوق و امانت واقع شوند و به افراد امين و درستكار، نسبت خيانت داده شود و مرد دروغگو را تصديق كنند و به دروغ‌هاي او مهر صحّت و درستي بنهند و مرد راستگو و درست را دروغگو شمارند و به گفتار او ترتيب اثر ندهند. … اي سلمان! در آن وقت مردها به مردها اكتفا مي‌كنند و زنها به زنها اكتفا مي‌نمايند. … مردها خود را شبيه به زنان مي‌كنند، و زنان خود را شبيه به مردان مي‌نمايند. و افرادي كه داراي رحم هستند و براي توليد مثل آفريده شده‌اند كه منظور زنان مي‌باشند، سوار بر زين‌ها ميشوند. پس بر آن زنان از امّت من لعنت خدا باد. … اي سلمان! در آن زمان پردۀ عصمت مردم پاره مي شود. محرّمات الهيّه به جاي آورده مي شود. حريم عفاف دريده مي گردد. معصيت‌هاي خدا رائج ميگردد.بدان و اشرار بر اخيار و خوبان تسلّط پيدا مي‌كنند و دروغ علناً رائج و در بين تودۀ مردم شايع مي شود. لجاج و خودسري و استكبار ظاهر مي گردد و نيازمندي و احتياج، همۀ توده‌ها را فرا مي گيرد. مردم به لباس خود بر يكديگر مباهات مي‌كنند. باران‌هاي فراوان در غير فصل باران پيدا مي شود. اشتغال به لهو و لعب از قبيل بازي كردن با باطل و آلات موسيقي را امري پسنديده و نيكو مي‌شمرند. امر به معروف و نهي از منكر را گذشته از آنكه به جاي نمي‌آورند، امر نكوهيده و ناپسند ميدانند.زمانه و وضعيّت محيط در آن زمان به قدري انحطاط پيدا ميكند كه مردمان مؤمن و با ايمان راستين، در آن زمان، در بین مردم از تمام افراد امّت پست‌تر و حقيرتر و ذليل‌تر خواهند بود. در بين زاهدان و عابدان و در بين علما و نزدیكانشان حسّ بدبيني و بدخواهي ظهور نموده و پيوسته در صدد عيب‌جوئي و ملامت از يكدگر بر مي‌آيند…[7]»
اگر اعراب زمان جاهلیت بر اساس دلایل پوچ و پیش پا افتاده، به جان هم می افتادند و در گیری های قبیلگی وخونریزی های انچنانی راه می انداختند، انسانهای عصر جاهلیت مدرن نیز از سر غرور تكبر به بهانه های واهی و از سر غرور و تكبر به جان هم می افتند و با استفاده از علم و دانش و صنعت نظامی، در یك لحظه، چندین هزار انسان بی گناه را به خاك و خون می كشند.
اگر در جاهلیت قبل از اسلام، تعصبات قومی و قبیلگی روسای قبایل، باعث می شد كه بسیاری از قبایل به جان هم بیفتند، در این عصر نیز كسانی كه دنیا را دهكده ای بیش نمی دانند و خود را رئیس آن دهكده و قبیله می دانند، با سیاست های غلط خود بیشتر كشورهای دنیا را به جان هم می اندازند و با ایجاد تفرقه و اختلاف بین مردم كشورهای مختلف، امنیت و آرامش را از جامعه بشری سلب نموده اند.
اگر در زمان جاهلیت قبل از اسلام، زنان روسری های خود را طوری روی سرشان می گذاشتند كه گردن و گردنبند و گوش و گوشواره هایشانپیدا بود، در این عصر نیز برخی با ادعای داشتن تمدن و فرهنگ، نه تنها با چادر و روسری سرو كاری ندارند بلكه با كمال افتخار، به برهنه بودن خود می بالند و فرهنگ برهنگی را ترویج می كنند.
اگر چشمانمان را باز كنیم و طور دیگر به این عصر نگاه كنیم، ابو جهل ها و ابولهب ها و ابو سفیانهای بسیار زیادی را می بینیم كه در مسابقۀ جهل و نادانی، از سردمداران جاهلیت قبل از اسلام نیز گوی سبقت را ربوده اند.
راه رهایی ازجاهلیت مدرنتمسك به اهل بیت و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف
تنها راه رهایی از جاهلیت مدرن و در امان ماندن از این چنین فتنۀ هولناكی كه امروزه گریبانگیر جامعه بشری شده است را می توان روی ِآوردن به سوی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بیان كرد. تا زمانی كه بشریت امروز از حجت خدا روی گردان باشد،روز به روز بر جهالتش افزوده می شود.
عدم شناخت و معرفت نسبت به امام معصوم یكی از مهمترین عوامل حصول جاهلیت می باشد. اگر كسی امام زمان خود را نشناسد و نتواند با امام زمان خویش پيوند و رابطه داشته باشد به جاهلیت مبتلا می شود و زندگی جاهلانه ای دارد. وقتی كه زندگی یك شخص جاهلانه شد، مرگ او نیز مرگجاهلي است. چرا كه ثمره و میوۀ زندگی جاهلانه،مرگ جاهلي می باشد. به همین خاطر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: «مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّة[8]»كسى كه بميرد و امام زمانش را نشناسد، مرگش مرگ جاهليت است»
اما اگر كسی پیوند معنوی با اهل بیت داشته باشد و در هر دورانی كه زندگی می كند،امام زمان خودش را به خوبی بشناسد و به این نكته اعتقاد داشته باشد كه آن حضرت بر تمامی اعمال و گفتارش اگاهی و احاطه دارد، از اعمال و رفتارهای جاهلانه گریزان می باشد.
پس هر كسی در هر دورانی زندگی می كند برای این كه از جاهلیت و زندگی جاهلانه رهایی پیدا كند، ناچار است كه به اهل بیت رجوع كند چنانكهحضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به صراحت خطاب به مهاجرین و انصار این چنین فرمودندكه: « فَلَا هِجْرَةَ إِلَّا إِلَيْنَا، وَ لَا نُصْرَةَ إِلَّا لَنَا، وَ لَا اتِّبَاعَ بِإِحْسَانٍ إِلَّا بِنَا، وَ مَنِ ارْتَدَّ عَنَّا فَإِلَى الْجَاهِلِيَّة[9]» هجرت جز به سوی ما نیست و نصرت و یاوری جز برای ما نیست و احسان جز درباره ما نیست و هر كس از ما روی بگرداند به جاهلیت باز گشته است.
همچنین انس ابن مالك می گوید: « نَظَرَ النَّبِيُّ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَقَالَ يَا عَلِيُ مَنْ أَبْغَضَكَ أَمَاتَهُ اللَّهُ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً[10]»رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به امام علی علیه السلامنگاه كرد و فرمودند: «ای علی هر كس با كینه نسبت به تو بمیرد به مرگ جاهلیت مرده است.
با توجه به علم پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم و آگاهی ایشان از آینده، نسبت به جاهلیتی كه در آینده به وجود می اید، خبر می دهد. جاهلیتی كه در دوران امامت فرزندش مهدی به وجود می آید و به مراتب سخت تر از جاهلیت قبل از بعثتش می باشد. جاهلیتی كه بسیاری از انسانها به آن مبتلا می شوند.لذا برای رهایی از این چنین بلای عظیمی،یك هشدار جدی داده اند كه این هشدار، راه كاری كلیدی برای در امان ماندن از جاهلیت مدرن می باشد كه عبارت است از پیوند با مقام ولایی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با این بیان كه: «مَنْ أَنْكَرَ الْقَائِمَ مِنْ وُلْدِي فِي زَمَانِ غَيْبَتِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً[11]»هر كس قائم از فرزندان مرا انكار نماید، به مرگ جاهلیّت مرده است.» چه بسیار كسانی كه در این روزها منكر حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند.بنا بر این یكی از مهمترین راه های رهایی از جاهلیت مدرن ،آشنایی بیشتر با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و خارج نشدن از دایرۀ ولایت آن حضرت می باشد.
اگر كسی از دایرۀ ولایت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف خارج شود و امامت آن حضرت را نپذیرد،در بیابان مرگبارِ جاهلیت مدرن هلاك می شود. هر چند كه خود را دوستدار علم و دانش معرفی نماید و همواره به دنبال مباحث و مسائل علمی باشد و یا جزء علما و بزرگان دینی محسوب شود.
به همین خاطر در روایات داریم وقتی كه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور می كندبرخی از عالمان دینی كه به واسطه عدم شناخت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دچار جاهلیت مدرن شده اند، با استفاده از ایات قران كریم با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مجادله و مبارزه می كنند.امام صادق علیه السلامدر این زمنیه می فرمایند: « إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ اسْتَقْبَلَ مِنْ جَهْلِ النَّاسِ أَشَدَّ مِمَّا اسْتَقْبَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ جُهَّالِ الْجَاهِلِيَّةِ قُلْتُ وَ كَيْفَ ذَاكَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَتَى النَّاسَ وَ هُمْ يَعْبُدُونَ الْحِجَارَةَ وَ الصُّخُورَ وَ الْعِيدَانَ وَ الْخُشُبَ الْمَنْحُوتَةَ وَ إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ أَتَى النَّاسَ وَ كُلُّهُمْ يَتَأَوَّلُ عَلَيْهِ كِتَابَ اللَّهِ يَحْتَجُّ عَلَيْهِ بِهِ ثُمَّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَيَدْخُلَنَّ عَلَيْهِمْ عَدْلُهُ جَوْفَ بُيُوتِهِمْ كَمَا يَدْخُلُ الْحَرُّ وَ الْقُرُّ[12]» همانا قائم ما با جاهلان بسیار سرسخت‌تری نسبت به جاهلانی كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در دوران جاهلیّت با آنها برخورد داشت، رو به رو می‌شود و متحمّل رنج و سختی بیشتری خواهد شد.»گفتم: چگونه چنین چیزی ممكن است؟ فرمودند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حالی به پیامبری برانگیخته شد كه مردم سنگ، صخره و مجسّمه‌های چوبی را می‌پرستیدند، امّا قائم ما هنگامی قیام می‌كند كه همة مردم برای مقابله با او به تأویل كتاب خدا و احتجاج به آن متوسّل می‌شوند.»
نتیجه گیری:
با توجه به بخشی از آیه 33 سوره احزاب، كه می فرماید «لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى» و همچون جاهلیت نخستین در بین مردم ظاهر نشوید. برخی از مفسرین با استفاده از تعبیر« جاهلیه الاولی» این نكته را بیان كرده اند كه جاهلیتی در آینده رخ خواهد داد كه به مراتب سخت تر از جاهلیت قبل از اسلام می باشد. برای در امان ماندن از چنین جاهلیتی باید با مقام امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف اشنا شویم و خود را تحت ولایت ایشان قرار دهیم تا نجات پیدا كنیم.
فهرست منابع:
1- قران كریم.
2- شريف الرضي، محمد بن حسين، نهج البلاغة (للصبحي صالح) - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
3- مكارم شیرازی. ناصر و همكاران. تفسیر نمونه. تهران. دار الكتب الاسلامیه. چاپ بیستم. 1381ش
4- معجم أحاديث الإمام المهدي (ع) الشيخ علي الكوراني العاملي ج1 ص44
5- قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي - قم، چاپ: سوم، 1404ق.ج2 ؛ ص305
6- كلينى، محمد بن يعقوب، أصول الكافي / ترجمه مصطفوى - تهران، چاپ: اول، 1369 ش.
7- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
8- مفيد، محمد بن محمد، الأمالي (للمفيد) - قم، چاپ: اول، 1413ق.
9- مجلسىمحمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
10- ابن أبي زينب، محمد بن ابراهيم، الغيبة للنعماني - تهران، چاپ: اول، 1397ق.
