پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) علم خود را از چه منبع و با چه شیوه و روشی بدست می آورند و اینکه آیا بین علم پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام) فرق و تفاوتی وجود دارد یا خیر؟ در این نوشتار به طور اختصار به جواب این سؤال خواهیم پرداخت.

یکی از موضوعات و مباحث بسیار مهمی که در کلام اسلامی مورد توجه متکلمان و محققان علوم اسلامی قرار گرفته، مسئله علم پیامبر و امامان معصوم(علیهم السلام) است، اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علهیم السلام) علم خود را از چه منبع و با چه شیوه و روشی بدست می آورند و اینکه آیا بین علم پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام) فرق و تفاوتی وجود دارد یا خیر؟ در این نوشتار به طور اختصار به جواب این سؤال  خواهیم پرداخت.
وحی در اصطلاح عبارت از، تفهیم ویژه یک سلسله حقایق و معارف از جانب خداوند متعال به انسان های برگزیده از راهی غیر از طرق عادی معرفت (تجربه، عقل، شهود عرفانی) برای ابلاغ به مردم و راهنمایی آنان، این کانال و راه ارتباطی انبیای الهی به خصوص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) با خدای متعال به صراحت در قرآن کریم مورد توجه و بیان قرار گرفته است

علمی از جنس نور و آسمان
با اندک دقت و توجهی در فلسفه وجودی اولیای الهی همچون امامان معصوم و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) می توان به این مطلب دست یافت که خدای متعال وجود با برکت ایشان را مایه هدایت و سعادت بشر در روی زمین قرار داده است.[1]، در واقع ایشان انسان زمینی را به منبع فیض الهی متصل می کنند، و هر آنچه از علوم و معارف که موجب کمال انسان می شود را در اختیار بشر خاکی قرار می دهند.[2]، از این رو علم این اولیای الهی از جنس هدایت و نور است.

دریچه های آگاهی و علم پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله)
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) برای هدایت و راهنمایی بشر، علم و آگاهی خود را از دریچه ها و کانال های مشخص و مختلفی کسب کرده اند، از جمله این موارد عبارتند از: وحی، روح القدس، توارث[3] و همچنین علم غیب.
وحی: وحی در اصطلاح عبارت از، تفهیم ویژه یک سلسله حقایق و معارف از جانب خداوند متعال به انسان های برگزیده از راهی غیر از طرق عادی معرفت (تجربه، عقل، شهود عرفانی) برای ابلاغ به مردم و راهنمایی آنان.[4]، این کانال و راه ارتباطی انبیای الهی به خصوص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با خدای متعال به صراحت در قرآن کریم مورد توجه و بیان قرار گرفته است.[5]، خدای متعال این منت و فضل بزرگ خود را به پیامبر اکرم در آیه این چنین بیان کرده است: «وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَم وَ كانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظيماً؛[نساء، آیه113] و خداوند، كتاب و حكمت بر تو نازل كرد و آنچه را نمى‏ دانستى، به تو آموخت و فضل خدا بر تو (همواره) بزرگ بوده است.»  

منبع علم و آگاهی امامان معصوم(علیهم السلام)
از جمله شباهت های علم امامان معصوم (علیه السلام) با علم پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) این است که، کسب علم و معرفت ایشان به سوی حقایق دریچه ای الهی دارد، که در کلام اسلامی از آن به علم لدونی و خدادادی تعبیر می شود، به طور کلی می توان منبع کسب علوم را برای امامان معصوم (علیهم السلام) این چنین برشمرد:
1- قرآن کریم: یکی از سرچشمه های علم امام، قرآن کریم است. هر چند آیات قرآن در دسترس همگان قرار دارد، ولی نوع معرفت و آگاهی امام به معارف قرآنی متفاوت با سایر انسان هاست، به طوری که امام به فضل و انعام الهی دانشی سرشار از کتاب خدا را دارد و به محکم و متشابه و عام و خاص و همچنین مطلق و مقید و همچنین ناسخ و منسوخ و اسباب نزول آیات و سایر ابعاد گسترده قرآن اشراف و آگاهی کامل دارند. و به پشتوانه این آگاهی مردم را از تفسیر آیات و همچنین رموز و اسرار قرآن آگاه می کنند.[6]
2-وراثت از پیامبر(صلی الله و علیه وآله): به اتفاق علمای شیعی امامان معصوم (علیهم السلام) بسیاری از علوم و معارف دینی و الهی را از پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) به ارث می برند، (البته حقیقت و ماهیت این انتقال علوم برای ما به روشنی مشخص نیست.)، به عنوان مثال، نقل شده است پیامبر گرامی اسلام هزار باب علم را به علی (علیه السلام) آموخت به شکلی که از هر بابی هزار باب دیگر گشود شد.[7]، یا اینکه در منابع روایی از پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) نقل شده که می فرماید: من شهر علم هستم و علی باب آن است.[8]همان طور که انبیاء والا مقامی همچون رسول اعظم (صلی الله علیه و آله) شکوه و عظمت علم خود را از باری تعالی دریافت نموده و خداوند متعال بر ایشان منت گذاشت و آنان را به قله های رفیع آگاهی رسانیده، امامان معصوم نیز از این فیض عظما محروم نبوده و دریای بیکران علوم و معارف خود را از ناحیه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به ارث برده و همچنین کرم الهی شامل حال آنها شده و آنان را سرشار از معارف الهی نموده تا اینکه از طریق دریای فیض الهی موجبات هدایت و رستگاری بشر را فراهم نمایند.

3-فرشتگان الهی و روح القدس: از نگاه محققان و علمای شیعی ارتباط خداوند با انسان های زمینی تنها مختص به انبیاء الهی همچون پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) نیست؛ چرا که در منطق و فرهنگ شیعی امامان معصوم و حتی حضرت زهرا (سلام الله علیها) «محدَّث» می باشند، در فرهنگ روایات «محدَّث» به کسی اطلاق شده است که فرشته با او سخن می گوید، ولی او فرشته را نمی بیند.[9] در کتاب شریف نهج البلاغه از امام علی (علیه السلام) نقل است که حضرت بیان می کند که صدای وحی را شنیده، و متوجه کلام وحی می شده است.[10]

سخن آخر
همان طور که انبیاء والا مقامی همچون رسول اعظم (صلی الله علیه و آله) شکوه و عظمت علم خود را از باری تعالی دریافت نموده و خداوند متعال بر ایشان منت گذاشت و آنان را به قله های رفیع آگاهی رسانیده، امامان معصوم نیز از این فیض عظما محروم نبوده و دریای بیکران علوم و معارف خود را از ناحیه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به ارث برده و همچنین کرم الهی شامل حال آنها شده و آنان را سرشار از معارف الهی نموده تا اینکه  از طریق دریای فیض الهی موجبات هدایت و رستگاری بشر را فراهم نمایند.  

پی نوشت ها:
[1]. سجده، آیه 24: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا…؛ و از آنان امامان (و پيشوايانى) قرار داديم كه به فرمان ما (مردم را) هدايت مى‏كردند چون شكيبايى نمودند، و به آيات ما يقين داشتند»
[2]. «اَیْنَ السَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَیْنَ الْاَرْضِ وَ السَّماءِ».
[3]. مقصود از توارث ارث بردن علوم از انبیاء قبلی است، الكافي، ج‏1، ص224. «أَمَا إِنَّ مُحَمَّداً وَرِثَ عِلْمَ مَنْ كَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْمُرْسَلِينَ؛به راستى محمد علم همه انبياء و مرسلين پيش از خود را به ارث برد.»
[4]. وحی شناسی، مصطفی کریمی، ص38.
[5]. شوری، 51. «و شايسته هيچ انسانى نيست كه خدا با او سخن گويد، مگر از راه وحى يا از پشت حجاب، يا رسولى مى‏ فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى‏ كند چرا كه او بلند مقام و حكيم است»
[6]. آموزش کلام اسلامی، محمد سعیدی مهر، ص149.
[7]. الأمالي( للصدوق)،  ص638. «به امير المؤمنين (علیه السلام) گفتند رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) با تو چه راز گفت وقتى تو را درون بستر خود برد؟ فرمود هزار باب بمن آموخت كه از هر بابى هزار باب مى ‏گشايد.»
[8].  صحيفة الإمام الرضا (علیه السلام)،ص58. «وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا… با اسناد نقل شده امام رضا (علیه السلام) فرمود كه پيامبر خدا (صلی الله و علیه وآله) فرموده: من شهر علم و دانش هستم و على (علیه السلام) در آن شهر است.
[9]. الكافي، ج‏1،  ص176.«وَ أَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِي…‏؛ ولى محدث كسى است كه به او حديث گويند و شنود ولى معاينه و رو به رو با فرشته نشود و در خواب نبيند.»
[10]. نهج البلاغة، ص301. «أَرَى نُورَ الْوَحْيِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ .. إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَى مَا أَرَى إِلَّا أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ وَ لَكِنَّكَ لَوَزِير؛ روشنايى وحى و پيامبرى را مى‏ ديدم و بوى نبوّت را مى‏ شنوم. من هنگامى كه وحى بر او (صلی الله و علیه وآله) فرود آمد، آواى شيطان را شنيدم. گفتم: اى فرستاده خدا اين آوا چيست؟ گفت: «اين شيطان است كه از آن كه او را نپرستند نوميد و نگران است. همانا تو مى ‏شنوى آنچه را من مى‏ شنوم، و مى ‏بينى آنچه را من مى ‏بينم، جز اين كه تو پيامبر نيستى و وزيرى‏.

منبع:تبیان